Twaalf familieleden van Jan Dokter (82), initiatiefnemer van het Westerborkpad, zijn in 1943 en 1944 gedeporteerd naar de vernietigingskampen Auschwitz en Sobibor. Ze zijn nooit meer teruggekomen. Jan was toen acht jaar oud. De derde druk van het boek Westerborkpad – in het spoor van de Jodenvervolging – met hierin een officiële wandelroute is onlangs verschenen. “Ik hoop dat ik met deze wandelroute een kiezelsteentje kan bijdragen aan het vergroten van de onderlinge verdraagzaamheid en het respect van mensen.”
In 2008 kwam Jan met idee voor het Westerborkpad, nadat hij zelf in vier dagen van de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam naar Kamp Westerbork was gelopen ter nagedachtenis van zijn omgebrachte familieleden. Jan houdt van lange afstandswandelingen en loopt ook nu nog, zelfs met een nieuwe heup, met gemak dertig à veertig kilometer op een dag. Eigenlijk wilde hij naar Auschwitz en Sobibor lopen, maar dat is er nooit van gekomen. Ik ben een bezige bij, aldus Jan. “In 2005 was ik bij een herdenking van de Tweede Wereldoorlog toen oud-premier Jan Peter Balkenende zei: “We moeten deze zwarte bladzijde doorgeven”. Ik stelde mezelf toen de volgende vraag: wat heb ik nu eigenlijk gedaan? Ja, ik heb veel getreurd en gelezen over de oorlog, maar wat heb ik daadwerkelijk gedaan, zodat we de oorlog nooit zullen vergeten?”
Vergeten zal Jan nooit, vooral zijn twaalf familieleden niet, waaronder zijn grootvader, nichtjes en neefjes, tantes en ooms. Ze zijn allemaal gedeporteerd vanuit de Hollandsche Schouwburg en vergast: acht van hen in Auschwitz en vier van hen, waaronder zijn jongste nichtje Elisabeth, in Sobibor. Het enige wat rest is de naam Pakkedrager, die op de namenwand met 6.700 familienamen in de Hollandsche Schouwburg staat vermeld. “Mijn moeder was Joodse, mijn vader kwam uit Friesland. Doordat het een gemengd huwelijk was, zijn wij niet gedeporteerd. Mijn moeder was de enige Jodin in Purmerend, waar wij tijdens de oorlog woonden. De rest van mijn familie woonde in Amsterdam. Ik kwam daar vaak en dan zaten we met z’n allen in Café Schiller. Mijn moeder mocht eigenlijk niet met de trein, maar dat deed ze gewoon. Ze droeg haar bontje over de gele joden ster heen.”
“Ik heb alle overlijdensberichten bewaard”
Ook zal Jan nooit vergeten dat zijn moeder veel huilde en dat zijn vader stiekem een radio op zolder had, waar hij naar berichten van de BBC luisterde. Vlak na het einde van de oorlog werd zijn moeder doodziek, overleefde een riskante operatie en werd zij opgenomen in een psychiatrische inrichting, waar zij twee keer voor een langere periode heeft gezeten. De oorlog had een diepe impact op haar gehad. “Pas in 1945 kregen we berichtgeving van het Rode Kruis en kwamen de overlijdensberichten binnen van alle familieleden. Ik heb ze allemaal bewaard.”
Nadat Jan vier dagen lang vijftig kilometer per dag naar Kamp Westerbork had gelopen, werd hij uitgenodigd door de directeur van het kamp om op de laatste zondag van de maand over zijn belevenissen in de oorlog te vertellen. Op die laatste zondag van de maand komen alle overlevenden van Kamp Westerbork samen. Inmiddels zijn dit er nog honderd. De directeur vond dat er een boekje moest komen met de wandeling die Jan had afgelegd. “Ik had een speciale route uitgestippeld, zo dicht mogelijk langs de spoorlijn en langs plekken die een verhaal hebben.” De totale wandelroute is 342 kilometer en gaat door vijf provincies en langs twintig gemeentes. Je komt langs onderduikadressen en plekken waar joden gefusilleerd zijn. Onderweg zijn er zestig verhalen te horen, ingesproken door Hanneke Groenteman, die aan de hand van speciale markeringen met een smartphone te beluisteren zijn. Deze verhalen zijn ook vanuit huis af te spelen. “Iedereen loopt naar Santiago, maar nog nooit was iemand op dit idee gekomen. Ik ben een doodsimpel jongetje, dat ik met dit idee moest komen, dat is toch raar?”
De eerste uitgave van het Westerborkpad was in 2012. Wegens groot succes is er nu een derde uitgave uitgebracht in samenwerking met Stichting Wandelnet. Hierin is een extra proloog opgenomen: een acht kilometer durende wandeling vanaf het Centraal Station in Amsterdam naar de Hollandsche Schouwburg. “Deze route gaat ook langs Café Schiller en de Transfaalbuurt in Oost. Daar is mijn grootvader opgepakt.” Ook is de route zoveel mogelijk toegankelijk gemaakt voor mensen met een lichamelijke beperking.
“Mensen lijken niet zonder oorlog te kunnen”
Het valt Jan op dat hij de laatste tijd steeds sneller geëmotioneerd is, ook bij dingen die niet over de oorlog gaan. “Dit heeft misschien met mijn leeftijd te maken. Ik had eigenlijk gehoopt dat het nu anders zou zijn, maar als je ziet wat er allemaal in de wereld gebeurt, dan is er niet veel veranderd. Mensen lijken niet zonder oorlog te kunnen. ”Het Westerborkpad is voor Jan een bezinningspad, waarbij we onszelf de vraag mogen stellen: waar zijn we mee bezig en gaat het werkelijk in het leven alleen maar om geld? “Alles draait uiteindelijk om geld, zelfs bij het Anne Frank huis en kamp Westerbork: hoe meer bezoekers, hoe meer geld. Je schrikt wat er te koop wordt aangeboden in de souvenirwinkel; straks gaan ze nog klompen met Anne Frank erop verkopen. Ik hoop dat als mensen dit pad hebben gelopen, ze iets meer inzicht hebben waartoe een oorlog leidt.”
Wij en de komende generaties hebben de menselijke plicht om altijd waakzaam te zijn en ons steentje bij te dragen, zodat de gruwelen van het uitroeien van een volk of van een mens van welk soort dan ook, nooit meer zal gebeuren, aldus Jan. “Het gevoel dat ik iets wilde doen en mijn steentje wilde bijdragen, is nu ingevuld. Ik ga hiermee door zolang ik kan.”
