Toen hij een jaar of acht was, hoorde Rob dat de regering met vakantie ging. Hij vroeg aan zijn moeder hoe dat kon. Je kan toch geen afscheid nemen van de realiteit of van de maatschappij? Het was in dat moment dat hij begreep dat de werkelijkheid geproduceerd wordt. “Ze gaan met vakantie en komen weer terug. Dit liet mij inzien dat de werkelijkheid bestaat uit afspraken, processen en modellen. Op een bepaald moment spreken we met elkaar af: we gaan het nu zus of zo doen, en dat kunnen we dan ook weer veranderen. Ik ben me gaandeweg gaan toespitsen op die momenten van verandering, dus wanneer verschuift een model naar een ander model?” In de rubriek Een ander geluid: Rob van Kranenburg van The internet of things.
In het geval van de regering die met zomerreces ging, realiseerde Rob zich dat in dat moment de geproduceerde werkelijkheid afhankelijk is van wat de regering doet. Er wordt in dit geval door de politiek bepaald wat belangrijk is en wat niet, maar ook wat de politiek aangaat, en wat niet. “Er wordt afgesproken waar wij ons druk over moeten maken. Ik ben gaandeweg gaan beseffen dat alles maakbaar en produceerbaar is, en dat er geen logica is of onvermijdelijkheid die onze realiteit bepaalt, maar de keuzes van mensen om met bepaalde dingen bezig te zijn. Ik raakte gaandeweg geïnteresseerd in wie dan die keuzes maakt en hoe een werkelijkheid ontstaat in een bepaald land als Nederland of in Europa.”
Produceren en manipuleren van de werkelijkheid
Je kan volgens Rob al snel denken: oh, maar wie zit daarachter, en voordat je het weet kom je in de buurt van complotachtige zaken. “Het idee van het produceren en dus manipuleren van de werkelijkheid wordt door steeds meer mensen gevoeld. Als meer mensen zich daar bewust van worden, ontstaat er meer openheid en kunnen we de problemen waar we mee te maken hebben beter zien.”
De afgelopen dertig jaar heeft er volgens Rob een combinatie van grote verschuivingen plaatsgevonden, waardoor ons model veranderd is en er niet langer uitziet zoals de tijd dat hij acht jaar oud was. Een belangrijke verschuiving is die van de ondernemende overheid. Waar ze eerst meer macht had, is ze afgeslankt door alles te gaan outsourcen. “Bedrijven kregen missies, burgers werden klanten en alles werd outcome-based. De zorg, vervoer, energie, het werd allemaal geprivatiseerd. Waar er eerst nog een dialoog was, zijn we overgestapt naar procedures. Dit heeft voor veel wantrouwen naar de overheid gezorgd.”
De verschuiving is in één citaat te vangen:
“Entrepreneurial governments. promote competition between service providers. They. empower citizens by pushing control out of the bureaucracy, into the community. They measure the performance of their agencies, focusing not on inputs, but on outcomes. They are driven by their goals – their missions- not by their rules and regulations. They redefine their clients as customers and. offer them choices – between schools, between training programs, between housing options. They prevent problems before they emerge, rather than simply offering services afterward. They put their energies into earning money, noit simply spending. it. They decentralize authority, embracing. participatory management. They prefer market mechanisms to bureaucratic mechanisms. And they focus not simply on providing public services but on catalyzing all sectors -public, private and voluntary – into action to solve their community’s problems.” (Osborne and Gaebler, 1992, 19-20)
Dit model is niet zomaar ontstaan, maar welbewust gemaakt om verder toe te passen op alle andere activiteiten:
“Because this approach presupposes that no organizational context is. immune from the winds of change, it naturally. assumes that all organizations – whether hospitals, charities, banks or government departments – will need to develop similar norms and techniques of conduct, for without doing so they will lack the capacity to pursue their preferred projects. As Kanter (1990:356) forcefully. argues, all organizations – public, private and voluntary – must either move away from bureaucratic guarantees to post-entrepreneurial flexibility or….stagnate – thereby cancelling any commitments they have made.”
Willens en weten de staat leeggehaald
“Nu snap je hoe in een super rijk land als Nederland een ziekenhuis failliet kan gaan, aldus Rob. “Soms praat ik met ambtenaren of academici en die zeggen dan: Man, onze politici hebben wel zitten slapen zeg! Het lijkt me reëler te zeggen dat ze willens en wetens de staat hebben leeggehaald. Ze komen vanuit consultancy bureaus en gaan er na een paar jaar ‘publieke dienst’ weer fijn naar toe.”
Een andere wezenlijke verschuiving die heeft plaatsgevonden is de vertaalslag naar Europa. “We gingen van de gulden naar de euro en er vond een schaalvergroting plaats door de intellectuele elite. De wetgeving komt uit Europa, dus je krijgt een samenleving die niet meer kan sturen op geld en wetgeving. Het enige wat de overheid nog heeft, is proberen te reguleren. Je krijgt dan met een leeg model te maken.”
“Het normeren van gedrag is sindsdien een steeds grotere rol gaan spelen”
Een goed voorbeeld van reguleren, waaronder het normeren van gedrag valt, is de rookpaal. “Ik weet nog goed dat ik rond 2003 in Breda aan het werk was. Het was het jaar dat de eerste camera’s op straat kwamen. In 2004 kregen we de eerste rookpaal. Ik rookte toen nog. Waarom, dacht ik, krijgen we een rookpaal? We staan toch in de open lucht? Dit heeft niets met gezondheid te maken, maar met discipline. In 2020 is de rookpaal opgeheven en sindsdien zijn alle stations rookvrij. Wat hier gebeurt, is het produceren van de werkelijkheid. In 2003 zijn de treinen en stations geprivatiseerd. Voor die tijd was het station nog van de overheid en dus een publieke zaak.
In 2004 komt ProRail en wordt het station een privé aangelegenheid. Het normeren van gedrag is sindsdien een steeds grotere rol gaan spelen. In vijftien jaar tijd is het mogelijk om van een gewoonte om in de open lucht een sigaret op te steken een probleem te maken. Het gedrag wordt zo afgekeurd door iedereen dat je het internaliseert om niet meer te doen. Die rookpaal was een symbool van een nieuwe normering van een gedragsverandering, dus van hoe je gedrag kan sturen.”
Hoe is het mogelijk dat die digitalisatie zo gefaciliteerd is?
Een derde belangrijke verschuiving was van digitale aard. “Alles is vanaf 2000 gaan draaien om het optimaliseren en efficiënt maken van wat er is. Alles heeft sinds die tijd een digitale schaduw gekregen. Het begon met een barcode, zodat alles traceerbaar is. Alle objecten zijn kleine computers geworden, zoals ijskasten, koffieautomaten, wasmachines. Alles krijgt een tweeling in de cloud. Ik dacht meteen: hoe kan dit gebeuren? Wat zijn de voorwaardes om dit zo snel in de maatschappij te laten landen? Die techniek is onwaarschijnlijk snel gegaan. We hebben door de eeuwen heen veel nieuwe vormen van techniek gehad, maar door de komst van het internet is het ongelofelijk snel gegaan. Hoe kan dat ontstaan? Dat moet te maken hebben gehad met het feit dat onze overheid zich aan het terugtrekken was. We zijn in Europa, en dus ook in Nederland, alles verloren. We hebben geen enkele data of digitaal platform zelf in handen. We zijn volledig afhankelijk van de grote techbedrijven, zoals Google en Amazon. Alles is gedigitaliseerd, zelfs ons paspoort. Hoe is het mogelijk dat die digitalisatie zo gefaciliteerd is en dat er geen vragen zijn gesteld vanuit de overheid, de politie, de belastingdienst? Inmiddels worden er wel vragen gesteld, maar dat is vrij laat.”
Door de combinatie van al deze verschuivingen en hoe ons land nu georganiseerd is, zitten we volgens Rob in een model met een leeg midden. “We bevinden ons op een kruispunt. Waar zit de slagkracht en wie kan hier nog wat doen? Dat is nog duidelijker geworden door het laatste jaar met alle maatregelen. Het laat zien dat er geen positieve slagkracht meer zit in het model.” Rob heeft zich jarenlang zorgen gemaakt over de verschuivingen die hij observeerde en is met alle betrokken partijen gaan praten. “Het was heel moeilijk om dit aan te kaarten, omdat zij de verschuiving naar een ondernemende overheid, waarin de markt dingen bepaald, als iets positiefs zagen. Dingen weer terug in eigen handen nemen, werd gezien als een stap terug.”
“Alles is tegenwoordig ‘smart’, maar hoe slim zijn we bezig?”
Het probleem volgens Rob is dat we als maatschappij al die technologische ontwikkelingen als normaal zijn gaan zien. “Als je je ertegen verzet, dan verzet je je tegen de normaliteit. Wat er moet gebeuren is een beweging van onderop, ik zou bijna zeggen vanuit de buurt. In de bestuurslaag zit geen betekenis meer. Die digitalisering draaft ondertussen maar door, zonder enkele vorm van sturing. We moeten met elkaar in gesprek over in wat voor slimme samenleving we willen leven met elkaar. Alles is tegenwoordig ‘smart’, maar hoe slim zijn we bezig? Steeds meer mensen worden zich ervan bewust dat we niet slim bezig zijn. Hoeveel sneller willen we nog kunnen downloaden?”
“We zitten in een rijdende auto die wordt bestuurd door iemand die zich niet bekommert om wie er in de auto zit en waar we naartoe gaan”
De vraag hoe we met elkaar willen samenleven en wat we hiervoor nodig hebben, heeft nooit op de agenda gestaan. “Het is heel lastig om die alsnog erop te krijgen. De overheid kan reguleren en handhaven, maar ze heeft niet meer de echte bron van macht in handen. Alles is verkocht. We zitten in een rijdende auto die wordt bestuurd door iemand die zich niet bekommert om wie er in de auto zit en waar we naartoe gaan. Zo voelt het voor steeds meer mensen aan. Of de grote techbedrijven zitten aan het stuur en hun belang zit niet bij ons, de samenleving. Zij gaan door met het verder ontwikkelen van de technologie.”
Het model waar we nu inzitten is niet langer te houden. “Dit kan niet blijven duren, dat mensen belasting blijven betalen aan een lege doos. Het MKB is de motor, vrijwel alle grote techbedrijven betalen niets. De overheid kan niets meer doen, behalve de politie en justitie die ons gedrag normeert. Onze samenleving staat onder grote druk. Wat kunnen we doen om een breakdown te voorkomen? Er moeten oplossingen komen, en die zijn er ook. Er zijn zoveel goede kleinschalige initiatieven onder de radar. Mensen vinden elkaar steeds sneller buiten structuren om. Ach, eigenlijk is het zo simpel. Als in een tuin een plant te dominant wordt, verstikt hij alles om hem heen. Zo is in onze samenleving één soort intelligentie te dominant geworden. Ik idealiseer maar vroeger leefden we in stammen van vijftig, zestig man. Eén of twee gingen er eens op uit. Dan was er een baas en wat soldaten, een sjamaan en wat onderwijzers en dan een grote groep ‘makers’. Met al het nieuws dat werd aangebracht maakten ze gereedschap dat precies paste en precies deed wat het moest doen. Ze optimaliseerden alles wat voorhanden was en maakten dat efficiënt. Het is nooit de bedoeling geweest dat deze groep aan het stuur kwam zitten, maar door het morele falen van de anderen zit ze er nu al een tijdje. Haar blikveld is super eng, maar gefocust en alleen gespitst op een heel beperkt aantal parameters. De anderen, of iets anders, kan deze gewoon niet zien, ze is daar blind voor.”
De mooie kant aan het gegeven dat de werkelijkheid maakbaar is, aldus Rob, is dat we dus kunnen samenwerken met elkaar om andere partijen aan het stuur te krijgen. Op alle huidige breekpunten wordt aan oplossingen gewerkt. “Voor het probleem dat overheden of bedrijven ons doen en laten volledig kunnen volgen en (uiteindelijk) controleren, werken we aan ‘wegwerpidentiteiten’ (zie https://www.disposableidentities.eu) zodat je voor elke digitale dienst een andere identiteit gebruikt. Ik stel een groei voor van 5G alleen in bepaalde zones, in bepaalde hot spots, en het bouwen van cold zones waar helemaal geen bereik is. We hebben daar hele concrete voorstellen voor maar dat zijn maar details uiteindelijk.”
Zie: Future Urban Smartness: Connectivity Zones with Disposable Identities
“Mensen vragen op alle niveaus om een andere maatschappelijke structuur. Maar dan eigenlijk zonder dat woord ‘structuur’. “Het zijn dat soort woorden die verhullen dat de wereld en maatschappij alleen uit mensen bestaat, en helemaal niet uit ‘structuren’. Dat is uiteindelijk de grootste truc geweest van de staat, net te doen alsof ze een neutrale ‘structuur’ is die boven de ‘partijen’ staat, terwijl ze natuurlijk zelf evenzeer een kluwen van persoonlijke belangen is.”