Kenners: enquête heeft enorme impact, mits Kamer op één lijn zit

Voor het eerst in zo'n acht jaar wacht politiek Den Haag weer op een uitkomst van een parlementaire enquête: het verslag van de commissie die de aardgaswinning in Groningen en de gevolgen daarvan voor de regio onderzocht, komt eind deze maand naar buiten. De elf enquêtes die daar sinds de jaren 80 aan vooraf gingen, brachten veel teweeg, zeggen deskundigen. Voorwaarde voor een succesvolle enquête, in principe het zwaarste onderzoeksmiddel van de Kamer, is wel dat de Kamerleden de rijen gesloten houden.

"Dan heb je een verenigde Tweede Kamer tegenover het kabinet", zegt oud-Kamerlid Bert Bakker (D66), die de parlementaire enquêtecommissie naar Srebrenica voorzat. "De impact kan gigantisch zijn: niemand kan ervan weglopen." Als een enquêtecommissie aanbevelingen doet waar de politiek van kan leren, "dan is een enquête superieur aan alle andere vormen van verantwoording", zegt ook oud-hoogleraar en PvdA'er Joop van den Berg. Waar bij de Groningen-commissie voor de buitenwereld geen onenigheden op te merken zijn, is dat bij de commissie die een enquête naar het coronabeleid voorbereidt wel anders.

Bij die commissie ontstond onrust over twee leden, die de ernst van het coronavirus volgens andere Kamerleden bagatelliseren. Hierover werd ook gelekt naar de pers. Die onrust vormt een groot risico, vindt zowel Van den Berg als Bakker. "Een verdeelde commissie kan geen enquête uitvoeren", volgens laatstgenoemde. Van den Berg: "Er is niets vervelender dan wanneer een commissie merkt dat het niet lukt. Jarenlang is dat eigenlijk altijd heel goed gegaan. Ondanks allerlei tegenstellingen, werken ze vaak goed samen."

Een parlementaire enquêtecommissie heeft bijzondere bevoegdheden. Zo kan ze documenten opeisen van organisaties en ministeries, en zijn mensen die ze oproepen te getuigen verplicht om onder ede gehoord te worden. "Openbare verhoren zijn belangrijk: het meest zichtbare deel van de enquête", zegt Bakker. Maar het hele onderzoek "is veel langduriger en veel dieper."

Al sinds februari 2021 is de commissie bezig met onderzoek naar het gasdossier. Ze hoorde zeventig getuigen onder ede tussen juni en oktober. Sindsdien werkt de commissie aan haar verslag. Volgens Bakker zullen de commissieleden alle opgeëiste documenten minutieus naast de gespreksverslagen leggen om de zaak te reconstrueren en tot conclusies te komen.

Bakker ervoer als voorzitter van de enquêtecommissie Srebrenica ook de nodige druk. Zo'n enquête kan je maar één keer uitvoeren. "Je weet dat iedereen naar je kijkt", zegt Bakker. In die tijd (2003) was het onderwerp dat hij onderzocht, de uitzending van militairen naar de enclave, bovendien "veel urgenter dan nu".

Naast waarheidsvinding, is de enquête ook een goed instrument voor verwerking van een schandaal of ramp, zegt Van den Berg. "Het heeft een ritueel karakter. De neiging van de Tweede Kamer om vooral één schuldige aan te wijzen, leidt volgens de parlementair historicus vaak af. "Dat leidt natuurlijk tot allerlei krampverschijnselen", bijvoorbeeld doordat bewindspersonen zich uit angst om weggestuurd te worden alleen op mediatraining richten. Ook ambtenaren zouden erdoor beïnvloed worden.

Een eenduidige conclusie is volgens Van den Berg ook niet altijd te trekken. "Je vindt allemaal stenen tijdens zo'n onderzoek. En welke de onderste is, is meestal moeilijk te bepalen", zegt hij. "De waarheid die boven tafel komt, is meestal een stuk ingewikkelder dan je misschien hoopte."

Overigens is het Groninger gasdossier een complex onderwerp, ook voor een enquêtecommissie. Van den Berg: "Nu moet de commissie over tal van elementen een oordeel vormen én antwoord geven op de vraag: hoe moet het met Groningen. Wat mogen Groningers nog van Den Haag verwachten, is de vraag." Volgens Bakker leent het Groningse gasdossier zich wel voor een enquête, omdat de kwestie "altijd wordt genoemd in het lijstje redenen voor het wantrouwen jegens de overheid".