Haar hart ligt bij het onderwerp rouw. Toen Lory Wagenaar dertig was, verloor ze plotseling op eerste kerstdag haar moeder. Ze oogde normaal en ging naar haar werk, maar ze heeft toen wel geleerd wat rouw is. Haar tweede boek is onlangs uitgekomen, Maar de liefde blijft, waarin ze schrijft over verdriet, wat dit in je kan oproepen en hoe je verder kan gaan, als je een dierbaar iemand verloren hebt. Het is een toegankelijk boek geworden, aldus Lory. “Als je in de rouw zit, kan je nauwelijks lezen. Daarom staan er geen lappen tekst in.”
Na het verlies van haar moeder kwam ze regelmatig mensen tegen die iemand hadden verloren. “Ik had altijd zo’n medelijden met die mensen. Dan dacht ik: Jij valt nu in de put waarin ik ook ooit ben gevallen. Zo kwam het idee voor mijn eerste boek, waarin ik de mensen een klein beetje tot steun wil zijn, die iemand verloren hebben en zoekende zijn. Mijn ambitie was om twintig mensen te helpen. Gelukkig hebben meer mensen mijn eerste boek gekocht.”
“Soms zijn gevoelens niet in woorden uit te drukken”
Haar eerste boek, Voor wie verloren heeft en zoekt, was een stuk persoonlijker, met dagboekaantekeningen die Lory in het eerste jaar na het overlijden van haar moeder heeft gemaakt. Haar tweede boek is algemener, en ook voor mensen die een kind, broer, zus, vriend, vriendin of levenspartner hebben verloren. Elke dierbare heeft een eigen hoofdstuk. “Soms zijn gevoelens niet in woorden uit te drukken, dus daarom heb ik er dit keer ook gedichten in opgenomen, zoals van mijn oud-leerling Maaike Kuiper. Zij was 25 toen ze werd vermoord.” In 4, 5 en 6 VWO schreef Maaike tijdens de lessen in stilte gedichten. “Haar ouders hebben het eerste exemplaar van mijn boek gekregen. Dat was een compliment voor mij. Als ouders ga je door het allerdiepste dal van rouw als je zoiets meemaakt.”
Wat is rouw? “Rouw is uiteindelijk een soort van niet willen dat jouw allerliefste dierbare er niet meer is. In het begin verzet je je op alle mogelijke manieren en wil je je dierbare met touwen vasthouden. Na een tijdje ben je moe gestreden, kapot. Ik denk dat dat het moment is waarin je in staat bent om de touwen iets te laten vieren. Dat is paradoxaal, als je die laat vieren, want dan is het net alsof je dierbare bij je terugkomt. Er ontstaat weer ruimte om je te verbinden met je dierbare. Dat heeft ook te maken met dat we in dat diepste verdriet het gevoel hebben dat onze dierbare dichtbij is. Maar eigenlijk is dat niet zo. Op het moment dat je die touwen iets laat vieren, dan is het net alsof jouw dierbare bij je terugkomt. Dan krijgt de liefde weer een kans. Vandaar ook de titel.”
“Je hebt afstand nodig om daar zinvol over te schrijven”
Lory is naast schrijver docent Engels op een middelbare school. Ze noemt zichzelf geen therapeut. “Ik ben dertig jaar geleden veel gaan lezen over verlies en rouwverwerking. Ik heb uiteindelijk pas in 2018 mijn eerste boek geschreven. Dat moet je niet meteen doen, want je hebt afstand nodig om daar zinvol over te kunnen schrijven. Zeker als je een ander wilt helpen. Ik heb veel gepraat met mensen die een geliefd mens verloren hebben en eindeloos gelezen. Naast mijn boeken heb ik ook een website, die is net een week online. Ik geef online workshop series over rouwverwerking.”
Ze heeft onlangs een enquête gedaan onder rouwenden. “68 procent van de ondervraagden is eenzaam, en deel daarvan zelfs nog na twee jaar. Die eenzaamheid wordt niet in de eerste drie maanden ervaren, maar in de tijd erna. Het bijzondere is, dat zestig procent van de omgeving aangeeft dat ze regelmatig aandacht geven aan rouwenden en hen vragen hoe het gaat. Daar zit dus een tegenstelling in. Rouwenden geven namelijk aan dat ze meer aandacht van hun omgeving willen krijgen. Vooral van familie en vrienden, en in de vorm van een gesprek over het verlies.” Het is volgens Lory wel zo dat de omgeving weer verder gaat met hun leven en niet durven te vragen hoe het gaat met iemand, omdat ze de ander niet verdrietig willen maken. “Vaak weten we ook niet wat te zeggen. Maar het zit ook in de rouwende zelf. De eenzaamheid is onontkoombaar. Je moet leren omgaan met het gemis. Dat is iets wat je zelf moet doen. Ik denk wel dat de omgeving vaak onderschat hoe ingrijpend het verlies is en hoelang dit kan duren. We kunnen wat onhandig zijn in onze uitspraken. Zowel rouwenden als de omgeving hebben een verantwoordelijkheid.”
“Het verdiet moet aandacht krijgen”
Lory is van mening dat het gemis blijft, maar dat het verdriet verandert. Het kan zijn dat mensen in het verdriet blijven hangen, wellicht als vorm van aandacht, maar het komt ook voor dat mensen die in rouw verkeren het juist verbloemen. “Dat gebeurt bij pubers nog weleens. Zij willen niet anders zijn en opvallen. Zij voegen zich snel naar het schoolse leven. Dat zie ik voor mijn neus gebeuren. Dat is dapper en krachtig, maar je gaat dan wel aan het verdriet voorbij. Dan kan het op een later moment op je deur kloppen, misschien in de vorm van fysieke klachten. Het verdriet moet aandacht krijgen.”
Iedereen gaat anders om met verlies, aldus Lory, en elke manier is ok. “Dit is afhankelijk van wie je bent, maar ook van de relatie die je had met de overledene.” Ze zou willen dat er vanuit de maatschappij meer aandacht is voor rouwenden. “We mogen ze meer ruimte en aandacht geven. Het is wenselijk dat de omgeving luistert, ook al moeten we keer op keer naar dezelfde verhalen luisteren. Het gaat erom dat je er bent en misschien wel gewoon zwijgt en naast iemand zit. Het zou wat warmhartiger kunnen.”
Naast iemand lopen
Lory heeft het in het begin van het interview over medelijden hebben. Helpt dat volgens haar? “Dat was mijn primaire gevoel, maar het gaat er uiteindelijk om dat je naast iemand loopt. Je kan het verdriet niet wegnemen of verhelpen.” De dierbare die wegvalt geeft op een bepaalde manier zin aan ons leven, aldus Lory. Althans, zo voelt het. “Als die dan wegvalt, gaan mensen zich afvragen wat de zin van hun bestaan is. Meestal is dat tijdelijk en gaan mensen toch weer aankloppen bij hun kracht en vertrouwen.”
Zowel in haar boek als online workshops biedt Lory rouwenden handvatten om verder te gaan. Vragen als wie ben ik, wat wil ik en hoe ga ik dat doen, helpen hierbij. “Dit zijn vragen die iedereen zichzelf zou moeten stellen, zodat je wat krachtiger als je met calamiteiten wordt geconfronteerd.” Wat is de grootste misvatting over rouw? “De buitenwacht denkt dat ze adviezen moeten geven. Rouwenden denken dat ze hun dierbare voor altijd kwijt zijn. Daarom zijn ze zo wanhopig. Door al die emoties, zoals boosheid, angst of spijt raken we de verbinding met onze dierbare kwijt.”
Onze eigen oerkracht
De liefde blijft, aldus de titel van Lory haar boek. Wat betekent dat voor haar, liefde? “Intense verbondenheid en misschien wel zielsverwantschap. Dat je elkaar ergens van kent. Het betekent dat je je als mens wezenlijk gezien en gehoord voelt. Iemand die zijn dierbare heeft verloren, wil op een gegeven moment ook weer aanknoping vinden met het leven. We weten namelijk: als je dat niet doet, gaat het leven aan je voorbij. Bij iedereen komt dat punt, bij de een wat later dan bij de ander. Ik denk dat het leven dat ook wil. Het spoort ons aan om met onze eigen oerkracht te verbinden.”