Commissie: overheid was én is 'blind' voor mensen en hun rechten

De overheid was, en is nog altijd, blind voor mensen en hun rechten. Een schandaal zoals dat rond de kinderopvangtoeslag, kan daardoor "morgen weer" gebeuren. Tot die conclusie komt de parlementaire enquêtecommissie die het fraudebeleid van de overheid heeft onderzocht.

De leden van de commissie noemen deze vaststelling misschien wel de "meest indringende" uit hun ruim vijfhonderd pagina's tellende rapport, waarin zij bikkelhard oordelen over regering, parlement en rechtspraak. Het toeslagenschandaal "lijkt een unieke gebeurtenis waaruit reeds lessen zijn getrokken", waardoor het zich niet zal herhalen. Maar het onderzoek wijst op het tegendeel: "de blindheid van de overheid voor mens en recht is niet weg". In het rapport concludeert de commissie dat die blindheid zelfs nog steeds "overal binnen de overheid" zit.

Opeenvolgende kabinetten hebben volgens de commissie "verkeerde keuzes" gemaakt bij het ontwerp, de invoering en de uitvoering van wetten op het gebied van sociale zekerheid en toeslagen. Financiële overwegingen hadden de overhand, zonder dat er oog was voor de gevolgen voor mensen. Het parlement verzuimde niet alleen in te grijpen, maar moedigde dit harde fraudebeleid juist aan. De commissie wijt dit ook aan "een verhard politiek en maatschappelijk klimaat".

Door deze ondoordachte aanpak zijn de grondrechten van burgers, bijvoorbeeld op eerbiediging van hun persoonlijke levenssfeer en gelijke behandeling, met voeten getreden. Ook de rechtspraak kon jarenlang niet voorkomen dat mensen gediscrimineerd werden en voor de kleinste foutjes als fraudeur werden behandeld. "De staatsmachten waren blind voor de gevolgen van beleid en besluitvorming."

De enquêtecommissie zou het "onvergeeflijk" vinden als hier geen lering uit wordt getrokken. In reactie op onthullingen zijn "tal van verbeterprogramma's opgezet", maar er ligt een dieper probleem. "De patronen die dit veroorzaakt hebben, zijn nog steeds aanwezig." En verderop in het rapport: "laat het leed niet voor niets zijn geweest".

De commissie voegt daaraan toe dat veel van haar eigen conclusies niet helemaal nieuw zijn. "Veel is al eerder gezegd, opgeschreven of voor gewaarschuwd", aldus het rapport. Maar "dat maakt het des te erger dat niet is ingegrepen, dat de rechtstaat niet is gerespecteerd, grondrechten zijn geschonden en de menselijke waardigheid van individuen met voeten is getreden". Het "vermorzelen" van mensen had voorkomen kunnen worden als de rechtstaat eerder was versterkt, "zoals al meermaals indringend is aanbevolen".